İlkel Anadolulu ve Hint Avrupalı olmak üzere iki ana bölüme ayrılan Frigler‟in dini, çok tanrılı bir din sistemine dayanmaktadır. Bundan dolayı Frigler‟in adını ve sayısını bilmediğimiz birçok tanrı ve tanrıçaları olmalıdır. Adını bildiğimiz Frig tanrı ve tanrıçalarının belli başlıları: Kybele, Sabazios, Men/Manes, Yunanlılar‟ın tanrı Zeus‟una tekabül eden tanrı Papas, Attis ve Midas‟tır. Ancak Frig tanrıları denilince hemen akla gelen tanrıça Kybele‟dir, bu tanrıça çoğu kez Frigya‟da yalnızca Matar (Ana), bazen Mater Areyastin ya da Mater Kubileya, kimi zamanda Agdistis (Kaya Kadın) adıyla görülür. O, Frigler‟in gözünde bir doğa tanrıçası ve hatta doğanın bizzat kendisidir. Bu halk, Anadolu‟nun dışından geldikleri ve bu bölgeye geldikten sonra tanrıça Kybele‟yi benimsedikleri halde Ana Tanrıça Kybele‟yi kendi yerel tanrıçaları gibi benimsemişlerdir. Onlar, Frigya Kybelesi‟ni öyle bir benimsemişlerdir ki, ülkenin tümünü onun mülkü saymışlardır. Bunun sonucunda da, tanrıça Kybele tarihe bir Frig tanrıçası olarak geçmiştir.
Kybele‟nin Adları ve Sıfatları
Hiçbir mitolojide hiçbir tanrı onun kadar çeşitli adlarla adlandırılmamıştır. Bu ad ve sıfat çokluğu, Ana Tanrıça olgusunun evrensel bir nitelik taşıdığını göstermektedir.
Sümer‟de; İnanna
Babil‟de; İştar, Astarte
Mısır‟da; İsis
Suriye‟de; Atargatis;(Lat.)
Kenan bölgesi ( Filistin)‟nde ve Fenike‟de ; Anat ve Astarte
Girit‟te; Rhea
Kültepe tabletlerinde; Kubaba
Hitit kaynaklarında; Hepat
Hititler‟de; Arinna‟nın Güneş Tanrıçası
Frigya‟da; Kybele, Agdistis
Lydia‟da; Kybebe, Kubebe
Lykia‟da adı; Kybele
Komana Pontika (Karadeniz Ereğlisi, Tokat bölgesi‟nin 9 km.
kuzeydoğusunda) ve Kappodokiası‟nda; Ma
Efes‟te; Artemis
Yunanistan‟da ve Roma‟da; Gaia, Rhea, Demeter, Mater, Magna
Mater, Dindymos, Dindymene
İtalya‟da (Nemi gölü bölgesinde); Venüs, Vesta
Ermenistan ve Arap kavimlerinde; Hubel ve Kıble
Hindistan‟da; Aditi
Ayrıca bazı yer adlarından türeme sıfatlara Yunanca Meter, Latince Mater sözcüğü eklenerek tanrıçanın bölgesel niteliği de dile getirilmektedir: Sipylene sıfatı Sipylos (Manisa) dağından, İdaia Girit‟teki İda ve Troya‟ya hakim Kaz Dağı‟nın tanrıçası olduğunu belirtir; bu sıfatlar arasında en yaygın olanı da Dindymene adıdır ki Dindymos dağının tanrıçası anlamına gelir. Frigler‟den sonraki dönemlerde, Efes Artemisi‟nde görülen kuleli başlığıyla Mater Turrita ya da Turrigera (Lat. Kuleli ya da kule Taşıyan Ana) sıfatını alır. Romalılar‟da Magna Mater (Büyük Ana) olarak anılır. Tanrıça Kybele‟ye eşlik eden sevgilisi ya da oğlu olarak görülen tanrı Attis „de Frig toplumu tarafından önem verilen bir tanrıdır. Bu tanrı, KybeleAttis mitosunda büyük bir rol oynadığından dolayı bilinmektedir. Onun „‟bir tanrı mı?‟‟, yoksa „‟tanrıçaya kendini adamış bir rahip veya kişi mi ?‟‟ olduğu konusu tartışmalıdır; genellikle mitos anlatımlarında onun bir tanrı kimliğiyle öne çıktığı görülür. Ancak onun tanrı olup olmadığı konusunda kesin bir yargı yoktur. Bunun içinde birçok bilim adamı farklı görüşler öne sürmüşlerdir. Örneğin; J. G. Frazer‟e göre; O, bir bitki tanrısıdır. Ancak bu tanrının kimliği konusunda tam bir bilgimiz yoktur; çünkü Frigler‟e ait yazılı belgelerin tümü okunamamıştır. Bunun neticesinde de Attis‟in kim olduğu konusunda halen tam bir açıklama yapılamaz. Attis‟ten sonra, Frig tanrılarından en tanınmış olanları: Sabazios ile Men/Manes‟dir. Bu tanrılar, Frigler‟in kendi yerel tanrıları olmalıdırlar. Sabazios, çok eski bir Frig tanrısı olmalıdır. Bazı araştırmacılara göre o, Frigler‟in yerel tanrısıdır ve Frigler Anadolu‟ya geldiğinde o da bu bölgeye gelmiştir. R. D. Barnett, Dionysos‟un kökeninin tanrı Sabazios olabileceği üzerinde durmuş ve Sabazios kültünün Trakya‟daki şeklinin Dionysos kültü olduğu şeklinde bir fikir öne sürmüştür. Zira bu tanrı da Dionysos gibi insanlara bağ ve bahçe yapmayı öğretmiş, Yunan dünyasınca benimsenmiş ve onun coşkulu kültü Dionysos‟un kültüyle eş tutulmuştur. Bir anlatıma göre o, Zeus‟un bir yılan kılığına bürünerek Persophone‟yi hamile bırakması sonucu doğmuştur. Tanrı Men/Manes, bir Frig tanrısıdır; onun bu özellikte olduğunu Herodotos‟ da onaylar. Ayrıca, Frigler‟e ait kabartmalarda da o görülür. Artemis Anaeitis ile Men‟in birçok adak yazıtında birlikte yer almalarından hareketle, yerel mitolojinin bu iki tanrıyı ana-oğul olarak kabul ettiğini düşünebiliriz. Ancak tanrı Men/Manes‟in, Frigler‟in yerel tanrısı olup olmadığı ve bu tanrının kökeni hakkında halen kesin bir yargıya varılamamıştır. Men/Manes kültünün Frigya‟da yaygın oluşu ve onun betimlemelerinde Frig giysileri içinde, Frig külahı ile sürekli sakalsız ve çoğu kez uzun saçları omuzlarına kadar düşen genç bir delikanlı olarak gösterilmesi, onun bir Frig tanrısı sanılmasına yol açmış olabilir. Oysa omuzlarının gerisinde bir hilal ile simgelenen tanrının, Anadolu‟da M.Ö. 3. bin yıldan beri kutsal sayılan ay tanrısı ile aynı kökene dayandığı ve Frigler‟in tanrıyı sonradan benimseyerek pantheonlarına kattıklarını düşündüren güçlü nedenler vardır. V. Sevin, bu tanrının bir Anadolu tanrısının Frigya‟da şekil değiştirmiş hali olabileceği fikrindedir. F. Kınal, Men/Manes‟in Hititler‟in Ay tanrısı Amma aynı olduğunu ve onun kültünün Mezopotamya‟daki Ur kentinden Anadolu‟ya Harran üzerinden geldiğini söyler.
Frigler, İndo–Avrupalı olduğu düşünülen tanrı Zeus‟a da inanmışlardır. Frig dinindeki İndo-Avrupalı tabakaya, Bagaios (İran dilinde Baga: büyük) yada Papas (Baba) da denilen, “Mazeus” (krş. İran dilinde Mazda) isimli bir tanrının tapınımını verebiliriz. Antik yazarlardan Hesychios‟da Zeus Bagaios‟un Frigler‟e ait bir tanrı olduğunu doğrulamıştır. Bu tanrının adları ve sıfatları bulunduğu bölgelere göre değişir. Bunun somut örneklerini yazıtlardan ve mezar stellerinden izlemek mümkündür. Midas kentinde, kentin tepe kısmındaki yerleşim alanlarının Ana tanrıçaya ait olduğu; yazıtlardan anlaşıldığı kadarıyla batı kısmının ise agrikültüre ait tanrı Zeus Thunderer, Zeus Bronton‟a adandığı anlaşılmıştır.Yazıtlar, Roma dönemine aittir. Daha sonraki yıllarda Küçük Frigya‟da Kybele Kültü, Zeus Bronton kültü ile birlikte; Dorylaion (Şarhöyük), (Naikoleia) ve kuzeydoğu Galatya ile Orta Frigya bölgelerinde görülmektedir. Galatya‟da, Zeus Megistos, İkonium‟da ve Lykonia‟da Zeus Patnios ve Zeus Keraunios Laodikeia‟da, Zeus Narenos; Batı Galatya‟da, Zeus Sarnendos doğu Galatya‟da, Zeus Helios güneybatı İkonium‟da Suğla Gölü çevresinde etkindirler. Zeus sık sık diğer tanrılarla beraber de betimlenmiştir. Örneğin; güneybatı İkonium‟da Suğla‟da, At Kavak‟ta, Listra‟da Hermes ile birlikte görülür. Dorylaion‟da bulunmuş bir kabartmada Zeus kartalı ile betimlenmiştir. Bu tanrıdan başka İndo-Avrupalı olarak tanımlanan tanrılar da Frigler‟de görülür. Bu tanrılardan doğu Frig pantheonunun ikinci tanrısı tios, (bir Anadolu‟dan alıntı veya bir benzerini theos, tieio= theios), orouenos ve ouelas‟tır. Yeni Frig yazıtlarında belirtilen –eiro (hēros) adlı bir yeraltı tanrısı da vardır. Bu tanrılardan başka diğer Frig kültleri de eski Frig yazıtlarının belirttiği üzere davo-wolf (?), pseuke-lion (?) ve vaki (bakiva) olarak üstü kapalı bahsedilir. Ayrıca eski Frig yazıtlarında bahsedilen güneş tanrısı apelan mekas “büyük Apollo” Frigya‟da görülür. Frigler‟in bazı figürleri betimlemeleri de onlara ait tapınım gösterdiklerini düşündürür; ancak onların kült dereceleri hakkında kesin bir bilgi yoktur. R. D. Barnett: “Aristaeus, „„Agdistis‟e ait olan‟‟ kişi anlamında gerçekte Agdisteous‟un sadece bir biçiminden başka bir şey değildir. Marsyas, Apollo ile bir müzik karşılaşmasında başarısızlığa uğradıktan sonra herhalde yeniden canlanması için öldürülen, Syrinks‟in bulucusu, bir ırmak tanrısı idi; bir başka bereket figürü Lityerses, Herakles tarafından öldürülen ve her yıl ekin biçiciler tarafından yası tutulan John Barleycorn (içkiden yapılmış arpa özü)‟un nispeten vahşi bir şekli idi. Bir kahraman olan Tyris ya da Tyrimnus‟dan da bahsedilmiştir ama O Lidya‟ya ait görünmektedir. Ascanius ya da Ascaenus, Men ile eşimsenmektedir. Telephoros, ilk kez Hellenistik çağda görülen kukuletalı bir cücedir.” şeklindeki açıklaması da bu görüşümüzü onaylar. Roma dönemine (M.S. 30-M.S. 395) ait, Yozgat‟ta bulunmuş bir kaya kabartmasında, Frigler‟de tapınımı olduğu düşünülen figürler bir kere daha tasvir edilmiştir. Bu kabartmada, aslanı üzerinde Kybele, Herakles, oturmuş bir figür (Attis?), Asklepius, Telesphoros ve kartallı bir kutsal alan içinde ya Kronus‟u ya da Zeus‟u temsil eden bir figür yer almaktadır. Ayrıca, Frig mitoslarında geçen tanrılara ve değişik yaratıklara da Frigya‟da tapınıldığını ve tanrı olarak görüldüğünü düşünebiliriz. Bunlara, Sagaritis, Sangarios ve Silenos (Bacchus) örnek verilebilinir. Frigler mitolojik anlatımlardaki tanrı betimlemelerinin yanısıra krallar ve kahramanlarını da kutsal saymışlardır. Bunu ktisteslerden öğrenebiliyoruz.
